ย่าเหล

ท่านที่เดินทางผ่านไปที่หน้าพระที่นั่ง ชาลีมงคลอาสน์ พระราชวังสนามจันทร์ จังหวัดนครปฐม จะเห็น อนุสาวรีย์รูปสุนัข ยืนเด่นเป็นสง่าอยู่ และที่อนุสาวรีย์ มีข้อความจารึก ซึ่งเป็นพระราชนิพนธ์กลอนในพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว พระราชนิพนธ์บทนี้ เป็นกลอนไว้อาลัยย่าเหล สุนัขที่เป็นที่โปรดปรานยิ่งของพระองค์ เป็นบทร้อยกรองที่ก่อให้เกิดอารมณ์สะเทือนใจอย่างมาก โดยเฉพาะในผู้ที่รักสุนัข พระราชนิพนธ์กลอนแสดงความอาลัยรักย่าเหล มีดังนี้

                อนุสาวรีย์นี่เตือนจิต                                   ให้กูคิดรำพึงถึงสหาย

โอ้อาลัยใจจู่อยู่ไม่วาย                                                 กูเจ็บคล้ายศรศักดิ์ปักอุรา

                ยากที่ใครเขาจะเห็นหัวอกกู                        เพราะเขาดูเพื่อนเห็นแต่เป็นหมา

เขาดูแต่เปลือกนอกแห่งกายา                                       ไม่เห็นลึกตรึกตราถึงดวงใจ

                เพื่อนเป็นมิตรชิดกูอยู่เป็นนิตย์     จะหามิตรเหมือนเจ้าที่ไหนได้

ทุกทิวาราตรีไม่มีไกล                                                 กูไปไหนเจ้าเคยเป็นเพื่อนทาง

                ช่างจงรักภักดีไม่มีหย่อน                            จะนั่งนอนยืนเดินไม่เหินห่าง

ถึงยามกินเคยกินกับกูพลาง                                         ถึงยามนอนนอนข้างไม่ห่างไกล

                อันตัวเพื่อนเหมือนมนุษย์สุจริต   จะผิดอยู่แต่เพียงพูดไม่ได้

แต่เมื่อกูใคร่รู้ความในใจ                                            ก็มองดูรู้ได้ในดวงตา

                โอ้อกกูดูเพื่อนอยู่หลัดหลัด                          เพื่อนมาพลัดพรากไปไม่เห็นหน้า

กูเผลอเผลอก็ชะเง้อเผื่อเพื่อนมา                   เสียงกุกกักก็ผวาตั้งตามอง

                อันความตายเป็นธรรมดาโลก                      กูอยากตัดความโศกกมลหมอง

นี่เพื่อนตายเพราะผู้ร้ายมันมุ่งปอง                               เอาปืนจ้องสังหารผลาญชีวี

                เพื่อนมอดม้วยด้วยมือทุรชน                       เอารูปคนสวมใส่คลุมใจผี

เป็นคนจริงหรือจะปราศซึ่งปรานี                                นี่รากษสอัปรีย์ปราศเมตตา

                มันยิงเพื่อนเหมือนกูพลอยถูกด้วย                แทบจะม้วยชีวังสิ้นสังขาร์

จะหาเพื่อนเหมือนเจ้าที่ไหนมา                   ช้ำอุราอาลัยไม่วายวัน

                เมื่อยามมีชีวิตสนิทใจ                                 ยามบรรลัยลับล่วงดวงใจสั่น

ด้วยอำนาจจงรักภักดีนั้น                                             ขอให้เพื่อนขั้นสวรรค์สำราญรมย์

                ถึงจะมีหมาอื่นมาแทนที่                             กูก็รักเพื่อนนี้เป็นปฐม

ที่ไหนเล่าจะสนิทและชิดชม                                       ที่ไหนเล่าจะนิยมเท่าเพื่อนรัก

                ถึงแม้จะไม่มีรูปนี้ไว้                                   รูปเพื่อนฝังดวงใจกูตระหนัก

แต่รูปนี้ไว้เป็นพยานรัก                                                               ให้ประจักษ์แก่คนผู้ไมตรี

                เพื่อนเป็นเยี่ยงอย่างมิตรสนิทยิ่ง  ภักดีจริงต่อกูอยู่เต็มที่

แม้นคนใดเป็นได้อย่างเพื่อนนี้                                     ก็ควรนับว่าดีที่สุดเอยฯ

ย่าเหล เป็นสุนัขพันธุ์ลูกผสม แม่เป็นพันธุ์ไทย พ่อเป็นพันธุ์จู พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว เมื่อทรงดำรงพระยศเป็น สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช สยามมกุฎราชกุมาร ทรงพบย่าเหลเมื่อเสด็จพระราชดำเนินในทรงตรวจเรือนจำจังหวัดนครปฐม จึงทรงขอจากหลวงชัยอาญา (โพธิ เคหะนันทน์) พระทำมะรง หรือ ผู้คุมนักโทษเรือนจำ ซึ่งเป็นเจ้าของสุนัข ทรงตั้งชื่อลูกสุนัขตามนามตัวละครเอกในบทละครเรื่อง มิตรแท้ ทีทรงแปลมาจากละครภาษาอังกฤษเรื่อง My Friend Jarletของ Arnold Golsworthy และ E.B. Norman คือตัวละครชื่อ “ยาร์เลต์”

ย่าเหล เป็นสุนัขแสนฉลาด จงรักภักดีต่อ พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว มาก ย่าเหลจะตามเสด็จอย่างใกล้ชิดทุกแห่ง หรือหม่อมเฝ้าอยู่แทบพระบาท หากเห็นสิ่งใดผิดปกติ หรือผู้ใดปฏิบัติผิดไปจากปกติ ย่าเหลจะเห่าและตรงเข้ากัด พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงโปรดย่าเหลมาก ได้พระราชทานแผ่นทองคำลงยาอักษรสีดำ มีข้อความว่า “ฉันชื่อย่าเหล ฉันเป็นหมาของพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว” ทั้งยังพระราชทานเข็มข้าหลวงวชิราวุธ เหรียญราชรุจิ เสมาวปร.ทองคำ ซึ่งแสดงว่า ย่าเหลเป็นข้าราชบริพารที่ใกล้ชิด และเมื่อทรงริเริ่มการเรี่ยไรซื้อเรือรบ “พระร่วง” ย่าเหล ก็มีชื่อบริจาคเงินสมทบ ๑๐๐ บาท ทังยังโปรดให้จัดทำแผ่นโฆษณาเรี่ยไรขนาดใหญ่ โดยมีภาพย่าเหลนั่งยก ๒ ขาหน้าประกอบ พร้อมข้อความว่า “ฉันออกเงินช่วยซื้อเรือรบพระร่วง ๑๐๐.๐๐ บาท” และโปรดเกล้าฯ ให้นำแผ่นโฆษณานี้ไปติดตามสี่แยกถนนต่างๆ

ต่อมา ย่าเหลถูกยิงตาย ศพย่าเหลถูกทิ้งจมโคลนอยู่ใต้ต้นก้ามปูหลังอาคารทหารมหาดเล็กรักษาพระองค์ (หน้าวัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม) พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงอาลัยรักย่าเหลมาก โปรดเกล้าฯให้นำย่าเหลบรรจุหีบทองบรรจุศพ จัดขบวนแห่ศพจากพระราชวังสนามจันทร์ไปตามถนนราชวิถี ไปสู่เมรุที่สร้างขึ้นที่วัดพระปฐมเจดีย์ ทรงพระกรุณาจุดไฟเผาศพย่าเหลด้วยพระองค์เอง และโปรดเกล้าฯให้สร้างอนุสาวรีย์ย่าเหลไว้พร้อมคำจารึกกลอนพระราชนิพนธ์แสดงความอาลัยรัก ซึ่งเป็นคำกลอนที่มีอารมณ์สะเทือนใจลึกซึ้งมาก

(ข้อมูล : ย่าเหล สุนัขกตัญญูตัวโปรดของรัชกาลที่ ๖ หนังสือประวัติมหาดไทยส่วนภูมิภาค จังหวัดนครปฐม ๒๕๒๘ และย่าเหล ; บทความเรื่อง ย่าเหล ในหนังสือเรื่อง พระราชวังสนามจันทร์)